بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی

انتقاد عالمانه و روشمند آقای سید عباس موسویان از مقاله این جانب تحت عنوان «تفاوت ربا و بهره بانکی‏» (چاپ شده در مجله نقدونظر، شماره 12) برای پیشبرد بحث مطرح شده، بسیار مغتنم است. عنوان مقاله انتقادی ایشان، «بهره بانکی همان رباست‏» (1) ، خود پاسخ پرصلابتی به پرسش طرح شده درباره تفاوت ربا و بهره بانکی است و گویای صراحت‏سخن و سلیقه نویسنده محترم مبنی بر اجتناب از حاشیه رفتن است که در سراسر نوشته ایشان خود را به خوبی نشان می‏دهد. برای کسی چون راقم این سطور که همیشه کوشیده است تا از چنین روش و سلیقه‏ای در بحثها پیروی کند، گفتگو با آقای موسویان کاری دلپذیر، اما در عین حال دشوار و خطیر است. از تذکرات فاضلانه ایشان درباره تاریخ اقتصادی صدر اسلام نکات جالبی آموختم که جای سپاس فراوان دارد. شکل مقاله انتقادی آقای موسویان از جهت رعایت روش علمی و امانت‏داری نسبت‏به مطالب مورد انتقاد بدون ایراد است. اما با این حال به نظر می‏رسد نکات مهمی از بحث مربوط به «تفاوت ربا و بهره بانکی‏» مورد غفلت واقع شده است. این غفلت، همچنان که خواهیم دید، اساسا ریشه در کم‏التفاتی (اگر نگوییم بی‏التفاتی) نویسنده نسبت‏به رویکرد معرفت‏شناختی بحث دارد که در آغاز مقاله من بر آن تاکید شده بود و تقریبا همه استدلالهای مقاله «تفاوت...» در چارچوب این رویکرد معنا پیدا می‏کرد. شاید اشکال کار از خود من بوده که در ابتدای نوشته، توضیحی کافی درباره «اشتباه در ارزیابی مفاهیم‏» یا «خلط معرفت‏شناختی‏» نداده بودم و بدون بیان مقدمه‏ای نظری، به مصادیق و مثالها پرداخته بودم. در این نوشته می‏کوشم به رفع این نقیصه پرداخته، از این طریق به انتقادها و نتیجه‏گیریهای آقای موسویان در حد توان خود پاسخ دهم.